ประจำเดือนมาไม่ปกติ เป็นสัญญาณเตือนอะไรหรือเปล่า

Polycystic Ovary Syndrome (PCOS) ภาวะถุงน้ำรังไข่หลายใบ

         ภาวะถุงน้ำรังไข่หลายใบ (Polycystic Ovary Syndrome หรือ PCOS)  เป็นหนึ่งในปัญหาที่พบบ่อยสำหรับผู้หญิงทั้งในประเทศไทย และผู้ใหญ่ทั่วโลก โดยพบประมาณร้อยละ 6.5  ของผู้หญิงทั้งหมด  อาการที่พบบ่อย คือ ประจำเดือนมาน้อย หรือไม่มีประจำเดือนเลย (Oligomenorrhea/amenorrhea  มีภาวะของฮอร์โมนเพศชาย (Androgen Hormone) สูงกว่าปกติ  ซึ่งแสดงออกด้วยอาการ เป็นสิว ผิวมัน ขนดก และอาจมีศีรษะล้านแบบเพศชาย นอกจากนี้ยังพบอาการความผิดปกติเกี่ยวกับโรคทางเมตาบอลิกต่างๆ ร่วมด้วย หลายๆ ท่านอาจจะกำลังประสบกับปัญหานี้  วันนี้เรามีคำตอบว่าฝากว่าอาการที่เรากำลังเป็นอยู่ คือภาวะถุงน้ำในรังไข่หลายใบหรือไม่ 

       อาการ อาการแสดงของโรค

1.ประจำเดือนมาไม่ปกติ : พบได้ทั้ง ประจำเดือนมาน้อยกว่าปกติ (Oligomenorrhea) ประจำเดือนห่าง (เว้นช่วงไปหลายเดือน) หรือประจำเดือนไม่มาเลย (Amenorrhea) ซึ่งทำให้รอบของการตกไข่ผิดปกติ เกิดภาวะตั้งครรภ์ยาก (infertile) ตามมา

2.ฮอร์โมนเพศชายสูง พบภาวะ เป็นสิว ผิวมัน ขนดก หรือพบอาการศีรษะล้าน หรือหากมีการตรวจทางห้องปฏิบัติการจะพบว่ามีระดับของฮอร์โมน Androgen สูง

3.มีภาวะอ้วน (Obesity) พบบ่อยคือภาวะอ้วนลงพุง โดยผู้ป่วยจะมีรอบเอวมากกว่า 88 เซนติเมตร

4.ภาวะมีบุตรยาก (Infertility) เนื่องจากภาวะไม่มีไข่ตกเรื้อรังจึงทำให้ผู้ป่วย PCOS มีปัญหาด้านการแท้งบุตรและมีภาวะแทรกซ้อนขณะตั้งครรภ์ เช่น ภาวะครรภ์เป็นพิษ เบาหวานขณะตั้งครรภ์

       สาเหตุของการเกิดโรค 

     ยังไม่ทราบสาเหตุแน่ชัด แต่พบว่ามีความผิดปกติเกี่ยวกับระบบต่อมไร้ท่อ และภาวะดื้ออินซูลิน และนอกจากนี้ยังพบว่า การเกิด PCOS ยังสัมพันธ์การภาวะอ้วนและมีไขมันในร่างกายมากอีกด้วย

       การตรวจวินิจฉัย  :

     ต้องมีการตรวจร่างกาย ซักประวัติในเรื่องอาการผิดปกติต่าง ๆ ประวัติครอบครัว และการตรวจทางห้องปฏิบัติการอื่น ๆ เพิ่มเติม เพื่อแยกโรคอื่นที่มีอาการคล้ายกันออกไป ก่อนเริ่มการรรักษา โดยหนึ่งในเกณฑ์ที่ได้รับการยอมรับและนิยมใช้คือ  Rotterdam criteria หรือ ESHER/ARSM โดยต้องเข้าได้อย่างน้อย 2 ใน 3 ข้อ ได้แก่
1. Chronic anovulatory dysfunction : ประจำเดือนมาน้อยหรือขาดไป เนื่องจากภาวะไม่ตกไข่เรื้อรัง
2. Hyperandrogenism/Hyperandrogenemia :  ภาวะแอนโดรเจนเกิน โดยอาจจะมีอาการแสดงทางด้านร่างกาย เช่น เป็นสิว ผิวมัน ขนดก  ศีรษะล้านแบบเพศชาย(androgenic alopecia)  หรือมีระดับแอนโดรเจนในเลือดเกินจากการตรวจทางห้องปฏิบัติการก็ได้
3. การตรวจด้วยคลื่นเสียงความถี่สูงพบลักษณะ Polycystic ovary

     เมื่อประเมินแล้วพบว่า ผู้ป่วยอาจมีภาวะเข้าได้กับภาวะถุงน้ำในรังไข่หลายไข่ หรือ PCOS ต้องรีบทำการรักษา เนื่องจากผลกระทบที่ตามมาในผู้ป่วย คือ เพิ่มความเสี่ยงในการเกิดโรคเบาหวาน เนื่องจากมีภาวะดื้ออินซูลิน มีความเสี่ยงในการเกิดโรคความดันโลหิตสูง และความเสี่ยงในการเกิดโรคทางเมตาบอลิก

       การรักษา :

1.ให้คำแนะนำป่วยเรื่องการลดน้ำหนัก ทั้งเรื่องการควบคุมการรับประทานอาหาร และการออกกำลัง พบว่าการลดน้ำหนักของผู้ป่วยได้จากเดิมมากกว่าร้อยละ 5 จะลดโอกาสในการเกิดโรคทาง เมตาบอลิก เช่น โรคเบาหวาน ความดันโลหิตสูง อีกทั้งยังทำให้รอบประจำเดือน และการตกไข่กลับมาปกติได้

2.การใช้ฮอร์โมนทดแทน พบว่าการใช้ยาคุมกำเนิดชนิดเม็ด (oral contraceptive pills)  ควรเลือกใช้กลุ่มฮอร์โมนรวมที่มีทั้งเอสโตรเจนและโปรเจสเตอโรน โดยควรเลี่ยงยาคุมกลุ่มเก่าที่โปรเจสตินมีฤทธิ์ของแอนโดรเจนสูง เช่น Norethindrone, Norgestrel และ Levonorgestrel ควรเลือกใช้เป็นกลุ่ม Desogestrel, Norgestimate หรือ Gestodene ซึ่งมีฤทธิ์แอนโดรเจนต่ำกว่า หรืออาจเลือกใช้โปรเจสตินในกลุ่มที่มีฤทธิ์ Anti-androgen หรือมีคุณสมบัติต้านฮอร์โมนเพศชาย ซึ่งชนิดที่มีการศึกษาในกลุ่มผู้ป่วย PCOS คือ Cyproterone acetate  และ Drospirenone

3.การใช้ Metformin ซึ่งเป็นยาหลักในการรักษาโรคเบาหวาน ด้วยกลไกการออกฤทธิ์ของยาที่เพิ่มความไวของอินซูลิน จึงนับเป็นยาที่มีประสิทธิภาพที่จะเลือกใช้ในผู้ป่วย PCOS ที่มีภาวะดื้ออินซูลิน แต่อย่างไรก็ตาม จะไม่ได้ใช้ Metformin เป็นทางเลือกแรกในการรักษาอาการต่างๆ ของ PCOS ทุกอาการ อาจจะพบการใช้ (off label use)ได้การรักษาผู้ป่วย PCOS ได้ดังนี้

      - การรักษาภาวะประจำเดือนมาไม่ปกติและภาวะมีบุตรยาก  (Oligomenorrhea and  anovulatory infertility)  เพื่อทำให้รอบตกไข่เป็นปกติ โดยอาจจะให้ร่วมกับ Clomiphene หรือใช้เป็นยาเดี่ยวก็ได้

      - รักษาภาวะขนดก (hirsutism) แต่ยังไม่พบข้อมูลการใช้ในระยะยาว

      - การป้องกันการเกิดภาวะแทรกซ้อนขณะตั้งครรภ์ (prevention of pregnancy complications)

      - ภาวะอ้วน (Obesity)

4.ยาต้านแอนโดรเจน (Antiandrogens)  ใช้สำหรับผู้ป่วยที่ไม่ตอบสนองต่อการใช้ยาเม็ดคุมกำเนิด เมื่อใช้ติดต่อกันอย่างน้อย 6 เดือน โดยยาที่มีการศึกษาในการใช้งานประกอบไปด้วย  Spironolactone Finasteride และ Flutamide เป็นต้น

          ภาวะถุงน้ำรังไข่หลายใบหรือ PCOS เป็นโรคที่ยังไม่ทราบสาเหตุที่ชัดเจน แต่เป็นโรคที่พบบ่อยและส่งผลกระทบกับสตรีตั้งแต่ช่วงเข้าสู่วัยรุ่น วัยเจริญพันธุ์และส่งผลกระทบในระยะยาวแก่ผู้ป่วย วิธีการรักษายังเป็นวิธีการรักษาตามอาการและอาการแสดงของผู้ป่วย ยังไม่ทราบวิธีการรักษาที่ดีที่สุด การพิจารณาการให้รักษาจึงต้องเลือกให้เหมาะสมกับผู้ป่วยแต่ละราย และที่สำคัญคือต้องให้คำแนะนำเกี่ยวกับการลดน้ำหนัก ทั้งออกกำลังและควบคุมการรับประทานอาหาร หลังจากทำการรักษาไปแล้ว ต้องมีการตรวจติดตามเฝ้าระวังถึงผลกระทบในระยะยาวที่อาจจะเกิดขึ้น

          นอกจากนี้ยังคงต้องรอข้อมูลการศึกษาวิจัยเพิ่มเติมในอีกหลายประเด็น เกี่ยวกับยาใหม่ๆ ที่มีประสิทธิภาพในการรักษาเพิ่มเติม ด้วยหลักฐานทางวิชาการที่ชัดเจน ดังนั้นหากท่านที่กำลังมีอาการที่ได้กล่าวไปข้างต้น ทั้งเรื่องมีภาวะอ้วนร่วมกับประจำเดือนมาไม่ปกติ เป็นสิว ผิวมัน ขนดก อาจจะต้องรีบหาเวลาไปพบแพทย์ที่โรงพยาบาล หรือขอรับคำปรึกษาเบื้องต้นกับเภสัชกรที่ร้านยาใกล้บ้านท่าน เพื่อที่จะได้หาสาเหตุที่แท้จริงของภาวะดังกล่าวที่ว่า ประจำเดือนมาไม่ปกติเป็นสัญญาณเตือนของการมีภาวะ PCOS หรือไม่

จัดทำโดย

ภญ.ฐิชาดา จำปางาม (เภสัชหมิว) 

อ้างอิง

1.ภัทรามาส เลิศชีวกานต์. Polycystic ovary syndrome [Internet]. 2012 [cited 2020 Nov 04]. Available form http://w1.med.cmu.ac.th/obgyn/index.php?option=com_content &view=article&id=732:polycystic-ovary-syndrome&catid=45&Itemid=561.

2. Ehrmann DA. Polycystic ovary syndrome. N Engl J Med. 2005 ;352(12):1223-36.

3. Sharpe  A, Morley  LC, Tang  T, Norman  RJ, Balen  AH. Metformin for ovulation induction  (excluding gonadotrophins) in women with polycystic ovary syndrome. Cochrane Database of Systematic Reviews 2019,12. Art. No.: CD013505. DOI: 10.1002/14651858.CD013505.

4.พรทิพย์ สิรยาภิวัฒน์. ผลของ Polycystic ovary syndrome ต่อภาวะเจริญพันธุ์ของสตรี. Chula Med J  2010 ; 54 : 277-88.

5. Robert LB, David AE. Treatment of polycystic ovary syndrome in adults. [Internet]. Waltham (MA): UpToDate; 2020. [cited 2020 Nov 05]. Available from: http://www.uptodate.com

6. Robert LB, David AE. Metformin for treatment of the polycystic ovary syndrome. [Internet]. Waltham (MA): UpToDate; 2020. [cited 2020 Nov 05]. Available from:  http://www.uptodate.com